Söyleşi: Tülay Özgür
Geçtiğimiz ay Nature Dergisi’nde Fransa’da Bruniquel Mağarası’nda bulunan yuvarlak planlı yapıların, Neandertaller tarafından inşa edildiğinin duyurulması dünya basınında büyük ilgi gördü. İlgi görmesinin nedeni bu yapıların Neandertal insanının daha önce bilinmeyen yönlerini göstermesiydi.
Aynı zamanda bir gelişmişlik göstergesi kabul edilen barınakları inşa etmesi, 176 bin yıl önce organize şekilde ritüeller düzenleme olasılığıydı. İlk kez Neandertaller'e ait böyle bir yapıyla karşılaşılıyordu.
Fransız bilimciler ülkenin güneybatısında Bruniquel Mağarası’nda, yaklaşık 400 adet dikit kullanarak inşa edilen basit yapıların izine rastlamıştı. Bu yapılar mağaranın çok derinlerinde, girişten 336 metre içeride bulundu. Dikitlerde ateş izlerine rastlanması Neandertaller'in inşa sırasında mağarayı aydınlattığını gösteriyordu.
Tüm bulguların aynı döneme tarihlenmesi, araştırmacılara insana ait en eski yapılarla karşı karşıya olduklarını düşündürmüştü. Duvarların yapımında kullanılan dikitler, duvarlar inşa edildikten kısa süre sonra kalsiyum karbonatla kaplandığı için oldukça iyi korunmuş durumda bulundu.
Yapılar mağaranın derin bir yerinde olduğu için yıllar içinde oluşacak aşınmalardan büyük ölçüde kurtulmuştu. İnşa edildikleri dönemde sert ve soğuk bir iklimin var olması nedeniyle mağaranın bu derin noktası uygun bir ortam sağlamıştı.
Nature’da yayımlanan makalede bu bilgilerin yanı sıra Neandertal insanın, sosyal ve zihinsel bakımdan düşünülenden çok daha karmaşık bir yapıda olduğu; bunun da insan türünün evriminde önemli basamaklardan biri olarak kabul edilebileceğine değiniliyor.
Bütün bu veriler bir araya gelince dünya basını, haberi “İnsanlık tarihinin en eski yapılarından biri bulundu” başlığıyla duyurdu. Bugüne kadar Neandertaller'in, özellikle yaşadıkları ortamlara ait bilgilerimiz oldukça azdı. Bu türe ait kalıntılar daha çok taş alet ve kemik fosilleriyle kesin tarihlendirmeleri yapılan az sayıda iskeletten oluşmaktaydı.
Sınırlı sayıda olsa bile kırmızı ya da siyah boyalı nesnelerle gömütler bu türün sosyal dünyalarıyla ilgili bilgi veren diğer buluntular arasında...
Magma, bu heyecan verici araştırmanın başyazarı, Bordeaux Üniversitesi Prehistorya Bölümü’nden Prof. Dr. Jacques Jaubert’e sordu:
_Ekibinizin Nature Dergisi'nde yayımlanan makalesi dünya basınında çok yoğun ilgi gördü. Yayımlamadan önce böylesi bir ilgiyle karşılaşacağınızı bekliyor muydunuz?
Makalenin hazırlanmasına eylül 2014’te karar verdik. Yeni örnekler almak için kasımda Bruniquel Mağarası’nda çalıştık. Makalemizin taslağını mart - nisan gibi hazırlamıştık. Ağustos 2015’te Nature’a gönderdik. Aramızdaki gidip gelme süreci mart 2016’ya kadar sürdü. Mayıs 2016 sayısında da yayımlandı. Makalemiz yayımlandığı zaman yankı uyandıracağını biliyorduk, fakat tahminlerimizin ötesinde bir ilgi gördü.
_Bruniquel Mağarası’nın adını ilk defa duyan okurlarımız için mağaranın öyküsünü kısaca anlatabilir misiniz? Tarih öncesi dönem için nasıl bir önemi var?
Bruniquel Mağarası, ilk kez bölgenin kuzeyindeki Caussade kentinde yaşayan genç bir mağaracı tarafından keşfedildi. F. Rouzaud ve M. Soulier tarafından burada 1992 ile 1993’te iki çalışma yapıldı. Radyo-karbon yöntemiyle tarihlendirmelerin de yapıldığı çalışmanın sonuçları 1994’te Fransız dergisi Spelunca’da yayımlandı. Bu iki bilimciden F. Rouzaud maalesef hayatını kaybedince çalışmalar yarıda kaldı. Dr. Sophie Verheyden’in mağarayla tekrar ilgilenmesine kadar da 20 yıl boyunca bir çalışma yapılmadı.
_Sizin makaleniz bize Neandertaller ile ilgili yeni ne söylüyor? Yani daha önce onlar hakkında bilmediğimiz ne öğreniyoruz?
Bu kadar derin bir mağaranın Neandertaller tarafından kullanılması en önemli bulgularımızdan bir tanesi; nitekim bugüne kadar 140 bin yıl öncesine, Homo sapiens’e tarihlenen mağara kullanımını böylece daha eskiye taşınmış oluyor. Bu olay modernite diye adlandırılan yaratıcı yaklaşım, yenilikler, buluşlara yeni bir satır daha ekliyor. Burada yaban bir çevrenin, belirsiz gizemli derin mağaraların kullanılması gibi veriler Neandertal toplumlar hakkında bildiklerimizi bir adım ileriye götürüyor.
_Sizin keşfinizden önce Neandertaller'in burada yaşadığına dair bir kanıt var mıydı?
Hayır yoktu. Ayrıca burada tam olarak yaşadıklarını söyleyemeyiz. Şöyle ki burayı geçici olarak ve büyük olasılıkla özel nedenden dolayı kullandılar. Uzun süre burada yaşadıklarına dair kanıt mevcut değil.
_Mağaradaki Neandertaller'e ait buluntuları yaklaşık olarak 176 bin yıl öncesine tarihlendirdiniz. O dönemde çevre nasıldı?
Bu dönemde, Buzul Çağı’nın son evresi yaşanıyordu. Bitki örtüsünün fakir olduğu, soğuk ve sert bir iklim hâkimdi. Ama yine de bu dönem kalsit oluşumu için yeterince uygundu. Belki de daha ılıman bir buzul arası dönem yaşanmıştı.
_Bruniquel Mağarası’nın tabanında yaklaşık 400 kadar dikit buldunuz. Bu dikitler sizce Neandertaller tarafından mı yerleştirildi?
Evet, Neandertaller dikitleri kullanarak duvarlar inşa etti. Buradaki yapılar minimum olsa bile bir örgütlenme, uzmanlık ve mimari ustalık gerektiriyor. Toplamda kaç kişi tarafından yapıldığını bilemiyoruz. Ancak çoğu ölçülendirilmiş, parçalanmış iki tondan fazla malzeme ve 400 parçanın taşınması söz konusu. Aynı zamanda aydınlatmanın da sağlanması gerekiyordu. Dolayısıyla birçok kişinin olduğunu ve bu operasyonun biri tarafından yönetildiğini düşünüyoruz.
_Sizce bu yapı ne amaçla yapılmıştı? Törensel bir davranış biçimi olabilir mi?
Makalemizde bu konuya dair bir çıkarım yapmak istemedik. Biz daha çok buluntuların tanımlanması, tarihlendirilmesi, antropojenik (insanın doğa üzerindeki etkisinin araştırılması) çalışmalara odaklandık. Böyle sorular ancak detaylı çalışmaların tamamlanmasından sonra yanıtlanabilir. Biz burada bir kazı yapmadık ya da test çukurları açmadık. Sadece çalışmalarımıza dayanarak muhakeme yaptık: Mağaranın bu alanını kullanmalarındaki neden yaşamak değildi, büyük olasılıkla besin depolamak için de değil (yaşamak için olsa gün ışığından neden bu kadar uzaktaydı) görünüşe göre teknik yani yaşamsal zorunluluktan da değil. Fakat şimdilik yapının ritüel için yapıldığını söylemek mümkün değil.
_Bu yuvarlak planlı yapıların ritüele yönelik olarak yapıldığı ortaya konursa bu bilgi bize Neandertaller ile ilgili ne söyleyebilir? Ne düşünüyorsunuz?
Öyle olduğunu kesin olarak bilseydik şöyle diyebilirdik; kuzenlerimiz ve atalarımız Neandertaller, ölü gömmeyi biliyordu. Kendi zamanlarında yaşayan çağdaşları olan Homo sapiens'lere eşdeğer teknik bilgiye sahiptiler; aşı boyasını kullanıyorlardı ve bu da Afrika’daki çağdaşları Homo sapiens'ler ile kıyaslanabilir eşdeğer bir yaşam anlamına geliyor. Her iki türün kendi evriminde hemen hemen aynı gelişmişlikte oldukları ve yaklaşık aynı zamanlarda teknik, ruhani ve zihinsel konularda keşifler gerçekleştirdikleri söylenebilir. Tek gerçek fark Neandertaller'in ortadan kayboluşu ve modern insanın Afrika’dan çıkarak günümüzden 40 bin yıl kadar önce diğer tüm türlerin yerini alması.
_Sizce Neandertaller neden bu kadar derin ve karanlık bir mağarayı tercih etti?
Meraklı olmak insanın doğasında var. Ayrıca bu zorluklarla mücadele edebilecek zihinsel ve teknik donanıma sahiplerdi.
_____Dünyanın başka bir yerinde Neandertaller tarafından inşa edildiği düşülen Bruniquel Mağarası’ndaki gibi yuvarlak planlı yapılar var mı?
Kesinlikle yok.
_Homo sapiens tarafından inşa edildiği düşünülen yapılarla Bruniquel Mağarası’ndaki yuvarlak planlı yapılar arasında yapısal bir benzerlik var mı?
Az ya da çok benzerlikler var diyebiliriz ancak örnekler oldukça az.
